بخش دوم: شیوه ارجاع‌دهی
ارجاعات (پاورقی) پاورقی، به توضیح، ترجمه، اظهارنظر، یادداشت و یا ارجاعی گفته می‌شود که بیرون از متن و درپایین صفحه می‌آید.
پاورقی‌ها از نظر محتوا و اطلاعاتی که در بردارند به توضیحی، ارجاعی و ترکیبی، تقسیم می‌شوند.
الف) پاورقی توضیحی: در این نوع پاورقی به شرح اصطلاحات دشوار، توضیح وقایع و پدیده‌های ناشناخته، ترجمه و یا نقد و نظر در مورد مطلبی، پرداخته می‌شود؛
ب) پاورقی ارجاعی: به نوعی بیانگر امانت‌داری پژوهشگر است و مشتمل بر، این نوع پاورقی ضمن اعتبار بخشیدن به تحقیق، منابعی است که به نحوی از آن‌ها در تحقیق استفاده شده است؛
ج) پاورقی ترکیبی: از ترکیب پاورقی توضیحی و ارجاعی، پدید می‌آید. زمانی که محقق در پاورقی توضیحی خود از منبع دیگری کمک گرفته است، علاوه بر توضیح آن مطلب در پاورقی، نشانی کامل منبعی که از آن گرفته شده است نیز در انتهای توضیح می‌آورد.
- پاورقی‌ها در زیر یک نیمخط پررنگ و دو شماره ریزتر از قلم متن، نوشته می‌شود؛
- پاورقی‌های هر صفحه به طور جداگانه از عدد 1 سانتی متر است.2 - فاصله آخرین خط پاورقی با لبه پایینی صفحه؛
- شیوه ارجاع‌دهی در مقالات پایانی، ارجاع در پاورقی است؛
- القاب و عناوین مانند آیت الله، حجت الاسلام، استاد، دکتر، مهندس، شهید و... در پاورقی، حذف می‌شوند.
شیوه تنظیم پاورقی ارجاعی، بسته به نوع منبع، اشکال مختلفی دارد:
1-شیوه ارجاع‌دهی به آیات و روایات
- در ارجاع به آیات، ابتدا نام سوره، سپس شماره آیه، ذکر می‌شود. مثال: بقره:39
- در صورتی که احادیث در منبعی دارای شماره باشند، علاوه بر سایر مشخصات، شماره حدیث نیز ذکر می‌شود.
مثال: مجلسی، بحارالانوار، ج 2، ص 11، ح 25
2-شیوه ارجاع‌دهی به کتاب
نام خانوادگی نویسنده، عنوان کتاب، شماره صفحه. مثال: مطهری، اسلام و مقتضیات زمان، ص 35 آورده می‌شود.
-اگر همان منبع بلافاصله بعد از منبع قبلی ذکر شد، به جای تکرار سند، کلمه «همان»آورده می‌شود.
مثال: فرض کنیم محقق از کتاب مطهری، اسلام و مقتضیات زمان، ص 35 مطلبی را نقل و نشانی آن را ذکر کرده است. اگر بلافاصله در بند بعدی دوباره از این کتاب و همان صفحه استفاده کرد، بدون اینکه در این بین از منبع دیگری استفاده کنیم، به جای نشانی، کلمه «همان» ذکر می‌شود.
- اگر فقط شماره صفحه، عوض شده بود، شماره صفحه، ذکر می‌شود. مثال: همان، ص40
- چنانچه این منبع با تجدید نظر یا اضافات مجدداً چاپ شده و محقق ناگزیر به استفاده از چاپ جدید باشد، در این صورت باید نشانی آن و یا تغییرات آن را در پاورقی بیاورد .
- چنانچه کتاب مورد استفاده محقق، چند جلدی باشد، لازم است شماره جلد نیز ذکر شود.
مثال: مطهری، عدل الهی، ج 2، ص 65
ـ اگر کتابی دو یا سه نویسنده داشته باشد، به ترتیبی که نام آن‌ها روی جلد کتاب درج شده، در پاورقی آورده می‌شود.
مثال: فرامرز قراملکی، شالباف؛ تدوین پایان نامه (شیوه‌ها و مهارت‌ها)، ص 18
- اگر کتابی بیشتر از سه نویسنده داشته باشد، نام خانوادگی اولین نویسنده به همراه کلمه (و دیگران) آورده می‌شود.
مثال: عسکری و دیگران، سرشت انسان از دیدگاه فلاسفه مسلمان، ...
- اگر کتاب دارای مجموعه نویسندگان بوده و نویسنده اصلی، مشخص نیست یا توسط ارگانی به چاپ رسیده است، نام ارگان یا عبارت مجموعه نویسندگان درج می‌شود.
مثال: کمیسیون سیاست‌های راهبردی مجلس‌های حاکم بر نظام تعلیم وتربیت، ص 18
- اگردر ارجاع فقط از یک صفحه منبعی، استفاده شود، علاوه بر اطلاعات دیگر، شماره صفحه به صورت ص 120 نوشته می‌شود. 120 اما اگر از چند صفحه متوالی استفاده شود به صورت ص 125-120 نوشته می‌شود.
مثال: مطهری، انسان کامل، ص 20-18
ـ اگر محقق یک مطلب را از کتب مختلف تاریخی یا حدیثی و یا تفسیری، بیان می‌کنیم، اولویت ذکر منبع با منبعی است که از جهت تألیف متقدم‌تر باشد.
مثال: محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی ج.1، ص 120؛ محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام ج 3، ص 19
ـ چنانچه منبعی از سوی چند ناشر، منتشر شده و یا در چند نوبت و در سال‌های مختلف، چاپ شود، حتی الامکان باید از یک چاپ و از یک انتشاراتی مشخص، استفاده کنیم.
3-شیوه ارجاع‌دهی به مقالات
ـ نام خانوادگی نویسنده، عنوان مقاله، شماره صفحه
مثال: قاسمی، شیوه‌های نوین استعماری در آفریقای جنوبی، ص 64
4-شیوه ارجاع‌دهی به پایان‌نامه
در پاورقی
برای ارجاع به پایان‌نامه در پاورقی مانند کتاب، عمل می‌شود، یعنی موارد زیر آورده می‌شود:
فامیلی نویسنده، نام پایان‌نامه، شماره صفحه، سال.
مثال: رضاپور، بررسی تطبیقی این با آن، ۱۳۹۵ ش، ص ۲۳۴.
در منابع
مشخصات ارجاع به پایان‌نامه در بخش منبع، چنین می‌آید:
نام خانوادگی، نام، نام پایان‌نامه، پایان‌نامه دوره الف رشته ب، شهر، نام دانشکده و دانشگاه، سال.
مثال: رضاپور، علیرضا، بررسی تطبیقی این با آن، پایان‌نامه دروه کارشناسی ارشد رشته فلسفه تطبیقی، قم، دانشکده الاهیات دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۲.
5-شیوه ارجاع‌دهی به نشریه
نام خانوادگی، نام نویسنده یا نویسندگان، (مخفف) عنوان مقاله داخل گیومه (« »)، نام نشریه (ایتالیک و غیر سیاه)، دوره، سال انتشار.
6-شیوه ارجاع‌دهی به پایگاه اینترنتی
در پاورقی
عنوان پایگاه اینترنتی، موضوع مطلب داخل گیومه
در منابع
عنوان پایگاه اینترنتی، آدرس دقیق صفحه
*عناصر دیگری از جمله تاریخ به‌روزرسانی، تاریخ مشاهده جهت رفع مشکلات استناد پایدار به منابع اینترنتی، مورد توجه ،قرار می‌گیرد.
نکته مهم:
در ارجاع به پایگاه‌های اینترنتی باید توجه داشت که پایگاه‌های اینترنتی معتبر و رسمی، ملاک هستند و در مقالات، اگر مطلبی که می‌خواهیم در قالبی غیر از پایگاه اینترنتی رسمی و معتبری یافت نشده (مثلاً در رساله، پایان نامه، مقاله، کتاب و...)، از محتوای آن پایگاه و به‌صورت محدود، استفاده می‌شود.